بخار، حالتی از آب در فاز گاز است که به‌واسطه انتقال انرژی حرارتی تولید می‌شود و نقش کلیدی در بسیاری از فرآیندهای صنعتی ایفا می‌کند؛ از تولید برق و گرمایش گرفته تا استفاده در صنایع غذایی، دارویی و پتروشیمی. شناخت دقیق انواع بخار مانند بخار اشباع‌شده، مرطوب، خشک، فوق‌گرم و فوق بحرانی، به ما کمک می‌کند تا متناسب با نیاز هر صنعت، نوع مناسب دیگ بخار را انتخاب کرده و بهره‌وری و ایمنی سیستم را به‌طور چشم‌گیری افزایش دهیم. این مقاله با نگاهی فنی، انواع بخار را معرفی کرده و تفاوت‌ها و کاربردهای هر یک را بررسی می‌کند.
انواع بخار
| نوع بخار | کاربرد صنعتی |
| بخار اشباع‌شده | گرمایش در مبدل‌ها، اتوکلاو، سیستم‌های بخار صنعتی |
| بخار خشک | صنایع دارویی، غذایی، فرایندهای حساس به رطوبت، خطوط تولید الکترونیک |
| بخار مرطوب | صنایع شست‌وشو، نساجی، کاربردهایی با نیاز به رطوبت بالا |
| بخار فوق‌گرم یا فوق اشباع | توربین‌های بخار، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها |
| بخار فوق‌بحرانی | نیروگاه‌های فوق بحرانی برای تولید برق با بازده بالا |
بخار اشباع‌شده (Saturated Steam)
بخاری است شفاف که در نقطه جوش می‌ماند، یعنی کاملاً به گاز تبدیل شده و بدون قطرات آب است. به خاطر ظرفیت حرارتی بالا و انتقال سریع گرما، برای انتقال حرارت بسیار مناسب است.
بخار اشباع زمانی ایجاد می‌شود که آب در دمای جوش (مثلاً ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد در فشار اتمسفریک) قرار بگیرد و تمام آن به بخار تبدیل شود، بدون اینکه گرمای اضافی دریافت کرده باشد. این نوع بخار در تعادل با مایع در همان دما و فشار است و حاوی بیشترین میزان انرژی نهفته (latent heat) است.
بخار اشباع به دو دسته تقسیم می‌شود: بخار مرطوب و بخار خشک.
بخار مرطوب (Wet Steam)
بخار مرطوب ترکیبی از بخار و قطرات آب است که به‌دلیل عدم تفکیک کامل آب، بازده گرمایی آن کاهش می‌یابد. معمولاً در دیگ‌های بخار صنعتی، سطح رطوبت ۳–۵٪ وجود دارد.
این بخار مخلوطی از بخار و ذرات آب است. میزان رطوبت در این نوع بخار ممکن است حتی به حدود ۲۵٪ برسد، به این معنا که حدود یک‌چهارم از مخلوط به‌صورت مایع باقی مانده است. این نوع بخار برای بسیاری از کاربردهای صنعتی نامطلوب است، چراکه وجود آب می‌تواند موجب خوردگی، کاهش راندمان انتقال حرارت، و آسیب به تجهیزات شود.
بخار خشک (Dry Saturated Steam)
اصطلاح بخار خشک به بخار اشباعی گفته می‌شود که درصد رطوبت آن بسیار پایین است، مثلاً حدود ۷٪. اگرچه همچنان اندکی رطوبت در آن وجود دارد، اما نسبت به بخار مرطوب، محتوای مایع آن بسیار کمتر است. در طراحی سیستم‌های انتقال بخار صنعتی، تلاش می‌شود بخار در این حالت باقی بماند، تا راندمان حرارتی بالا باشد.
بخار فوق‌گرم (Superheated Steam)
بخار اشباع‌شده‌ای است که با گرمایش اضافی، دمای بیشتری یافته و شکل بخار خشک خود را حفظ می‌کند. استفاده از آن در توربین‌ها رایج است، اما برای انتقال حرارت در دیگ بخار صنعتی مناسب نیست.
بخار فوق‌گرم یا فوق اشباع، زمانی حاصل می‌شود که بخار اشباع‌شده بیشتر از دمای اشباع گرم شود، بدون افزایش فشار. در این حالت، بخار عملاً رطوبتی ندارد و دمای آن بسیار بالاتر از نقطه جوش است. میزان رطوبت آن ممکن است به کمتر از ۳٪ برسد یا حتی به صفر میل کند. این بخار برای استفاده در توربین‌های بخار، سیستم‌های قدرت، پالایشگاه‌ها و جایی که بخار خشک و پایدار نیاز است مناسب است. چون در این حالت، انرژی بیشتری در واحد جرم بخار ذخیره شده و خطر چگالش کاهش می‌یابد.
بخار فوق‌بحرانی (Supercritical Steam)
در فشار و دمایی بالاتر از نقطه بحرانی (بیش از ۲۲٫۱ MPa و ۳۷۴ °C)، حالت آب و بخار قابل تفکیک نیست. این حالت در نیروگاه‌های پیشرفته کاربرد دارد.
در واقع بخار فوق بحرانی نوعی بخار است که در فشار و دمای بالاتر از نقطه بحرانی آب (۲۲٫۱ مگاپاسکال و ۳۷۴ درجه سانتی‌گراد) تولید می‌شود، جایی که دیگر مرزی بین مایع و گاز وجود ندارد. این بخار دارای خواص ترمودینامیکی خاصی است که باعث افزایش چشمگیر راندمان در نیروگاه‌های تولید برق می‌شود. طراحی و استفاده از آن نیازمند تجهیزات پیشرفته با مقاومت بالا در برابر فشار و دمای زیاد است.
تولید بخار در صنعت
دیگ بخار قلب هر سیستم بخار صنعتی است؛ دستگاهی که آب را به بخار تبدیل می‌کند تا انرژی حرارتی لازم برای فرایندهای گوناگون را فراهم آورد. در انتخاب و به‌کارگیری دیگ بخار، شناخت انواع بخار و نحوه تولید آن، کلید افزایش کارایی، صرفه‌جویی انرژی و تضمین ایمنی است. دابو صنعت یکی از برترین کارخانجات تولید انواع بویلر در کشور، در زمینه انتخاب دیگ بخار مناسب با نیاز شما، آماده ارائه مشاوره رایگان می‌باشد.
۱. بخار اشباع‌شده و مرطوب
این بخار معمول‌ترین نوع خروجی دیگ‌های فایرتیوب و واترتیوب است.
- در دیگ فایرتیوب، گازهای داغ از داخل لوله‌ها عبور کرده و آب اطراف آن‌ها را گرم می‌کند. در نتیجه، بخار اشباع‌شده تولید می‌شود.
- در دیگ واترتیوب، جریان اصلی آب در داخل لوله‌هاست و گازهای داغ اطراف آن‌ها حجم بالایی از بخار را ایجاد می‌کند.
رطوبت بخار ناشی از کاهش فشار یا چگالش در مسیر انتقال است و با استفاده از تله‌های بخار (Steam Traps) قابل کنترل است.
۲. بخار فوق‌گرم
برای دستیابی به بخار فوق‌گرم:
- ابتدا بخار اشباع‌شده تولید می‌شود.
- سپس از یک سوپرهیتر برای افزایش دما بدون تغییر فشار استفاده می‌شود.
این نوع بخار معمولاً در نیروگاه‌ها و سیستم‌های تولید برق با توربین کاربرد دارد.
۳. بخار فوق‌بحرانی
تولید این بخار نیازمند بویلرهایی با تجهیزات خاص برای تحمل فشار و دمای بسیار بالا است و فقط در نیروگاه‌های بخار مدرن به کار می‌رود.
کاربرد انواع بخار در صنعت
- بخار اشباع‌شده: برای گرمایش مستقیم در مبدل‌های حرارتی، دیگ‌های بخار کوچک و سیستم‌های گرمایشی کاربرد دارد.
- بخار مرطوب: در صنایع غذایی، نساجی و شیمیایی برای شست‌وشو یا فرایندهای نیازمند رطوبت استفاده می‌شود.
- بخار خشک: صنایع دارویی، غذایی، فرایندهای حساس به رطوبت، خطوط تولید الکترونیک
- بخار فوق‌گرم: در توربین‌های بخار، پالایشگاه‌ها و واحدهای تولید برق استفاده می‌شود.
- بخار فوق‌بحرانی: فقط در نیروگاه‌های پیشرفته با راندمان بالا کاربرد دارد.
شناخت دقیق انواع بخار و نحوه تولید آن در انتخاب نوع دیگ بخار نقش حیاتی دارد. بسته به نیاز صنعت، می‌توان از دیگ‌های واترتیوب، فایرتیوب یا بویلر چگالشی استفاده کرد تا بخار مورد نیاز با راندمان و ایمنی بالا تأمین شود. دابو صنعت با بهره‌گیری از فناوری روز، انواع دیگ بخار صنعتی، دیگ چگالشی و دیگ بخار کوچک را با کیفیت بالا طراحی و تولید می‌کند.
منبع: TLV(یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین تولیدکنندگان و ارائه‌دهندگان تجهیزات و راهکارهای مرتبط با بخار و سیستم‌های بخار صنعتی در جهان )
سایر مقالات
برخی محصولات دابو صنعت
